Lỗ hổng gây ô nhiễm môi trường

Trụ sở 'hoành tráng' của Bộ Tài nguyên-Môi trường (để làm gì?)

* TƯ GIANG

Kết luận cuộc họp với các địa phương dọc bốn tỉnh miền Trung đang hứng chịu nạn cá chết chưa từng có hôm 1-5, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã chỉ ra một lỗ hổng nghiêm trọng về quản lý môi trường.

Ông cho rằng, công tác quản lý môi trường còn nhiều bất cập; chưa có sự phối hợp tốt giữa các bộ, ngành; chưa kịp thời quan trắc nước thải ở một số nhà máy liên quan.

Ngay trước đó, Phó thủ tướng Trịnh Đình Dũng yêu cầu Bộ Tài nguyên và Môi trường “khẩn trương” giúp tỉnh Hà Tĩnh triển khai ngay trạm quan trắc tự động từ điểm xả thải của nhà máy Formosa đến trạm quan trắc của Sở Tài nguyên và Môi trường Hà Tĩnh để kiểm tra và lấy mẫu phân tích tự động nhằm kiểm soát việc xả thải của nhà máy. 

Cho dù “tới thời điểm hiện nay, chưa có bằng chứng kết luận của mối quan hệ liên quan của Formosa và các nhà máy tại Vũng Áng tới hiện tượng cá chết hàng loạt”, như thông báo của Bộ Tài nguyên và Môi trường, thì những diễn biến trên cho thấy sự lúng túng trong truyền thông, lơ là trong quản lý của chính bộ này trong vụ việc. Formosa là nhà máy thép có nguồn xả thải khổng lồ dù chưa đi vào vận hành, nhưng việc giám sát, kiểm tra ô nhiễm môi trường thực tế là ủy thác cho các cơ quan nhà nước địa phương của Hà Tĩnh. Các cơ quan này lại thiếu năng lực, thiếu kỹ thuật, thiếu nhân sự, và thậm chí là thiếu khách quan để thực thi nhiệm vụ.

Trong khi đó, cơ quan quản lý nhà nước về vốn đầu tư nước ngoài là Bộ Kế hoạch và Đầu tư lại đứng ngoài cuộc. Bộ này không được nhắc đến, hay được giao nhiệm vụ gì, theo các kết luận của Phó thủ tướng Trịnh Đình Dũng, người chỉ đạo trực tiếp vụ việc. Kể từ khi phân cấp cấp phép gần như toàn bộ các dự án FDI cho chính quyền địa phương, thì việc thẩm định, đánh giá các dự án FDI - từ năng lực tài chính, đến ô nhiễm môi trường - cũng “phó mặc” cho địa phương. Giấy chứng nhận đầu tư của Formosa là Ban Quản lý khu kinh tế Vũng Áng (nay là Ban Quản lý khu kinh tế tỉnh Hà Tĩnh) cấp. Có thể thấy, cơ chế này đã không buộc được trách nhiệm của các bộ, ngành trung ương và ủy thác hết các chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước cho chính quyền địa phương.

Thực tế này không chỉ với Formosa, mà với bất kỳ doanh nghiệp nào. Ngay tại khu vực miền Trung có những doanh nghiệp đầy tai tiếng với môi trường như Nhà máy Tàu biển Hyundai Vinashin ở Khánh Hòa mà các cơ quan chức năng không xử lý được. Điều đáng lo lắng là dọc các khu vực giáp biển các tỉnh miền Trung đang mọc lên hàng loạt khu công nghiệp, nhà máy hóa dầu, nhà máy thép, nhà máy đóng tàu có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường rất cao.

Đây rõ ràng là lỗ hổng mà Thủ tướng đã chỉ ra. Trong một báo cáo đánh giá về luồng vốn FDI, Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Thế Phương nhìn nhận lại việc này. Ông cho rằng, quy định về môi trường của Việt Nam áp dụng chuẩn của các nước phát triển, song việc thẩm định chỉ mang tính hình thức, tập trung nhiều vào khâu tiền kiểm dẫn đến nhiều dự án khi triển khai đã vi phạm nghiêm trọng quy định về môi trường, gây tác động lâu dài tới sức khỏe người dân và hệ sinh thái khu vực.

Không ít dự án nhập khẩu máy móc thiết bị lạc hậu, gây ô nhiễm môi trường không được phát hiện kịp thời. Đang có chiều hướng dịch chuyển dòng FDI tiêu tốn năng lượng và tài nguyên, nhân lực, không thân thiện với môi trường vào Việt Nam nhưng nhiều địa phương không có cơ chế kiểm soát về môi trường.

Hiện tại, đang có nhiều doanh nghiệp dệt nhuộm đổ vào Việt Nam nhằm đón đầu TPP và FTA với EU. Nguyên Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh kể, trước khi “về hưu”, ông đã phải “đề nghị” tỉnh Vĩnh Phúc không cấp phép cho một dự án dệt nhuộm “quy mô rất lớn”. Song, đây chỉ là lời đề nghị, một khi quyền cấp phép đã bị phân cấp từ lâu.

Một báo cáo của Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) cho biết, ở góc độ quy định pháp luật, Việt Nam có khá đầy đủ các quy định để giảm thiểu các tác động về môi trường từ khu vực doanh nghiệp FDI. Mặc dù vậy, cơ quan này khẳng định, ngày càng nhiều dấu hiệu FDI trong các lĩnh vực có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường đầu tư vào Việt Nam. Các ngành, lĩnh vực tập trung nhiều nhất là dệt may, hóa chất, điện tử, giấy, gang - thép.

Tuy thiếu dẫn chứng cụ thể vì không có số liệu từ các cơ quan chức năng, CIEM chỉ ra những số liệu đáng lo lắng: 67% doanh nghiệp FDI hoạt động ở Việt Nam thuộc ngành sản xuất có giá trị gia tăng thấp, 80% có công nghệ trung bình, 14% sử dụng công nghệ thấp, tiêu thụ nhiều năng lượng và khả năng phát thải cao. Viện phó CIEM Nguyễn Thị Tuệ Anh khẳng định: “Qua các cuộc điều tra thực tế, từ năm 2011-2015, chúng tôi nhận thấy ngày càng có nhiều doanh nghiệp FDI gây ô nhiễm mở rộng đầu tư vào Việt Nam. Các doanh nghiệp này có công nghệ thấp, tiêu thụ nhiều năng lượng, khả năng phát thải cao”.

Theo Ngân hàng Thế giới, ô nhiễm môi trường tại Việt Nam gây thiệt hại đến 5% GDP. Đó là một con số khổng lồ. Nguồn vốn FDI đang mang lại động lực cho tăng trưởng, nhưng những rủi ro môi trường mà khu vực này mang lại không hề nhỏ, mà minh chứng rõ ràng nhất là vụ Vedan. Tiếc thay, không nhiều bài học được rút ra từ vụ này.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã chỉ ra lỗ hổng lớn về quản lý môi trường của các cơ quan nhà nước trong vụ khủng hoảng cá chết vừa qua và cam kết sẽ “Xác định đến cùng thủ phạm chính là gì trên tinh thần khách quan, trung thực, thận trọng và khẩn trương”. Ông cũng yêu cầu Bộ Tài nguyên và Môi trường và các địa phương, theo quy định pháp luật, tăng cường kiểm tra các cơ sở sản xuất gần biển, không để xảy ra tình trạng xả chất thải vi phạm tiêu chuẩn môi trường.

Bộ Tài nguyên và Môi trường cần có biện pháp quan trắc chủ động, hiện đại hơn để giám sát môi trường. Bộ phải báo cáo việc đặt đường ống xả thải của Formosa đúng hay sai, báo cáo đánh giá tác động môi trường của việc xả thải này.

Rõ ràng, Thủ tướng hiểu rằng người dân, và cả Nhà nước, không thể chấp nhận một cuộc khủng hoảng môi trường khác tương tự trong tương lai. Điều đó chỉ có thể tránh được khi những bài học phải được rút ra. Ai đó phải bị trừng phạt.

TG/tbktsg

-----------