'Gặp thời thế, thế thời phải thế'

"...Một lần nữa và còn hơn lần trước, giới chuyên gia cận thần có xu hướng độc lập hơn khi nói thẳng là nợ xấu đã chưa hề được giải quyết, hoặc chỉ được xử lý theo kiểu “bút toán”, và cái gọi là “Công ty quản lý tài sản quốc gia” cho tới nay đã chỉ mua chưa đầy 10% số nợ xấu nhưng lại chẳng biết bán cho ai…" - TS. Phạm Chí Dũng.

* PHẠM CHÍ DŨNG 

Diễn đàn Kinh tế mùa Xuân 2014 được nhóm trong bối cảnh Việt Nam đang đàm phán vào TPP

Lại một năm nữa vụt qua. Vài sự kiện gây chú ý của Diễn đàn Kinh tế mùa xuân (DĐKTMX) năm 2014 đã làm cho hoạt động này “vươn lên một tầm cao mới” so với diễn đàn cùng tên năm 2013 như thế nào?

Năm 2013, thành phố biển Nha Trang êm ả đã lần đầu tiên rộn lên lời phản biện dậy sóng của một số chuyên gia “cận thần” như nguyên Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Cao Sĩ Kiêm, TS Trịnh Quang Anh thuộc Tập đoàn Đầu tư Phát triển Việt Nam, PGS.TS Trần Đình Thiên và TS Tô Ánh Dương thuộc Viện Kinh tế Việt Nam. Lần đầu tiên từ thời khủng hoảng 2008, con số nợ xấu của giới ngân hàng được các chuyên gia tiết lộ lên đến nửa triệu tỷ đồng.

Chỉ trước Diễn đàn kinh tế mùa xuân 2013 vài tháng, thế hệ kế nhiệm của ông Cao Sĩ Kiêm là thống đốc Ngân hàng nhà nước Nguyễn Văn Bình vẫn cố tâm “cưỡng chế” số nợ xấu chỉ khoảng hơn 100.000 tỷ đồng.

Chỉ trước Diễn đàn kinh tế mùa xuân 2013 vài tháng, thế hệ kế nhiệm của ông Cao Sĩ Kiêm là thống đốc Ngân hàng nhà nước Nguyễn Văn Bình vẫn cố tâm “cưỡng chế” số nợ xấu chỉ khoảng hơn 100.000 tỷ đồng" TS. Phạm Chí Dũng

Dù chưa đủ độ dồn nén để thốt lên một tiếng nói thống thiết từ đáy lòng, song vài con số mà những chuyên gia sống trong lòng chế độ buột miệng cũng đủ phác tả về một bức tranh dối trá được giới chính khách cầm cân nảy mực tham mưu cho Chính phủ dàn dựng.

Có lẽ vì lý do “phản biện nội bộ”, sau khi DĐKTMX năm 2013 đóng cửa, không khí có vẻ đáng ngạc nhiên là đã không có một phản ứng mở chính thức nào từ phía Ngân hàng nhà nước về con số nợ xấu, khác nhiều với việc cơ quan này lập tức tuyên bố đánh giá vào đầu năm 2014 của Tổ chức xếp hạng tín nhiệm quốc tế Moody’s về tỷ lệ nợ xấu của Việt Nam là 13% “chỉ mang tính tham khảo”.

DĐKTMX năm 2013 cũng vì thế và cách nào đó có thể được ghi nhận là sự kiện phản biện đầu tiên của giới chuyên gia nhà nước, xảy đến sau một sự kiện khác chấn động hơn rất nhiều: vào tháng Giêng năm 2013, một nhóm trí thức gồm 72 người đã lần lần đầu tiên tung ra bản kiến nghị chính trị với đòi hỏi xóa bỏ điều 4 Hiến pháp về vai trò độc đảng, xây dựng cơ chế tam quyền phân lập, tổ chức trưng cầu dân ý, quân đội chỉ trung thành với Tổ quốc…

Tuy chưa có nổi một diễn đàn ngoài đường phố, song giới phản biện lề trái hiển nhiên đã đi trước tất cả các diễn đàn chính thức. Không những thế, sóng xung kích của “Kiến nghị 72” còn làm nên một kích thích tố để khởi động cho chu kỳ giao thoa đầu tiên của giới phản biện giữa hai lề vào nửa đầu năm 2013.

Miệng vực đen bạc

Nhiều vấn đề từ nợ xấu, quản lý ngân hàng lỏng lẻo và tham nhũng từ vài năm trước tiếp tục phải xử lý.

Bảy tháng sau DĐKTMX năm 2013, mùa thu Hà Nội đã càng thêm ảm đạm trước một bức tranh khác hẳn về nợ công: một diễn đàn kinh tế tiếp nối đã bật lên con số nợ công quốc gia lên tới 95% GDP, xa biệt rất nhiều so với tỷ lệ 55% GDP từ nhát cọ siêu thực trong báo cáo chính phủ.

Hẳn nhiên, không cần học hết lớp ba cũng có thể tính ra độ chênh lệch giữa thực tế và báo cáo là hơn 3 lần đối với nợ xấu, và gần 2 lần đối với nợ công.

Dường như chu kỳ tâm lý học phản biện đã chạm đến điểm phát tiết. Vào đầu năm 2013 khi diễn ra DĐKTMX, con số doanh nghiệp phải giải thể và phá sản trên toàn quốc đã lên tới chẵn 100.000 - theo công bố chưa hề có tiền lệ của Ủy ban thường vụ quốc hội - chiếm tới 18% tổng doanh nghiệp đăng ký hoạt động.

Một lần nữa và còn hơn lần trước, giới chuyên gia cận thần có xu hướng độc lập hơn khi nói thẳng là nợ xấu đã chưa hề được giải quyết, hoặc chỉ được xử lý theo kiểu “bút toán”, và cái gọi là “Công ty quản lý tài sản quốc gia” cho tới nay đã chỉ mua chưa đầy 10% số nợ xấu nhưng lại chẳng biết bán cho ai…" TS. Phạm Chí Dũng

Nhưng vào tháng 4/2014, cuộc gặp mặt của “giới tinh hoa doanh nghiệp” với Thủ tướng chính phủ đã mô tả một tiếng kêu quá sức não nề: một ước tính cho thấy có đến 300.000 doanh nghiệp dù đăng ký kinh doanh nhưng không còn hoạt động trên thực tế. Con số này thậm chí còn cao hơn hẳn số ước tính 200.000 doanh nghiệp “không có khả năng đóng thuế” mà vài chuyên gia phản biện bật ra vào đầu năm 2013.

Nếu tổng số doanh nghiệp đăng ký hoạt động trên toàn quốc vẫn giữ nguyên con số khoảng 570.000, điều hiển nhiên mà các học sinh lớp ba có thể tính ra là có đến 60% doanh nghiệp biến mất trong một nền kinh tế “GDP năm sau cao hơn năm trước” và còn chưa lao đến đáy.

Tháng 4/2014 cũng là thời điểm khởi động cho DĐKTMX trong năm, cũng tại một thành phố biển nhưng lại sát tầm Trung Quốc - Vịnh Hạ Long, một lần nữa, nợ xấu và nợ công lại là chủ điểm của những chuyên gia đã không còn quá e sợ công tác tổ chức và điều chuyển nhân sự của Bộ Nội vụ và Văn phòng chính phủ. Một lần nữa và còn hơn lần trước, giới chuyên gia cận thần có xu hướng độc lập hơn khi nói thẳng là nợ xấu đã chưa hề được giải quyết, hoặc chỉ được xử lý theo kiểu “bút toán”, và cái gọi là “Công ty quản lý tài sản quốc gia” cho tới nay đã chỉ mua chưa đầy 10% số nợ xấu nhưng lại chẳng biết bán cho ai… Trong khi đó, tỷ lệ nợ công trên tổng sản phẩm quốc nội đã lên gần 100%, có nghĩa là ngân sách chính phủ đang ăn thâm vào vốn của mình và hầu như các mảng an sinh xã hội đều đang đứng trên miệng vực đen hút.

Thế nhưng, hiện tượng lạ lùng của DĐKTMX năm 2014 lại không chỉ là cơn ung thư di căn giai đoạn cuối mang tên “Nợ xấu - Nợ công”. Nút tối đen bạc của nền chính trị luôn làm lóe ra một thứ ánh sáng thất thường và có vẻ miễn cưỡng. Vào một ngày trời sáng ra như thế, một chuyên gia cao cấp là Trương Đình Tuyển đã lần đầu tiên phát ngôn “Đã đến lúc cần thừa nhận Xã hội dân sự”.
“Thế thời phải thế”

Kinh tế gia Trần Đình Thiên nói về thực trạng nợ nần nghiêm trọng

Nếu vào năm 2013, Viện trưởng Viện kinh tế Việt Nam Trần Đình Thiên là người đầu tiên dám phát pháo về thực trạng nợ nần mà trái ngược hoàn toàn với ý chí “nợ công vẫn ổn định” của Thủ tướng chính phủ Nguyễn Tấn Dũng, thì vào năm nay nguyên bộ trưởng Bộ Thương mại và cũng là nguyên bí thư tỉnh ủy Nghệ An Trương Đình Tuyển đã trở thành quan chức thứ hai “thức tỉnh”, nhưng nhấn mạnh về một mảng màu cực kỳ mẫn cảm: xã hội dân sự. Thái độ thẳng thắn “thừa nhận xã hội dân sự” của ông Tuyển đã ngay lập tức gây nên một hiệu ứng chú ý sâu rộng trong cả lề trái lẫn lề phải.

Nhưng sự chú ý trên còn được kiến tạo bởi tư cách chính khách. Vào thời mới nhậm chức bí thư Nghệ An, ông Trương Đình Tuyển đã có một hành động mà giới chính khách Hà Nội còn xa mới đủ can đảm: dắt xe đạp vào chợ hỏi thăm bà con tiểu thương Vinh.

Được xem là một trong số ít chính khách “sạch sẽ”, khá nhiều phát ngôn và nhận định của ông Trương Đình Tuyển được báo chí nhà nước dành mối thiện cảm. Hiện là cố vấn của đoàn đàm phán Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương (TPP), ngay sau khi trở về từ Washington, ông Tuyển đã trở thành quan chức đầu tiên của Việt Nam dám bộc tuệch về một sự thật gan ruột “Người Mỹ cực kỳ xem trọng xã hội dân sự”, và rằng Việt Nam cần đưa xã hội dân sự như một nội dung trong cải cách thể chế.

Đầu năm 2014 thậm chí đã có một sự chuyển đổi kỳ diệu về não trạng: dù chưa có bất kỳ tuyên ngôn chính thức nào, song báo đảng đã đột ngột đổi màu khi thẳng thừng biến đổi cả hệ thống luân lý kinh viện Mác - Lê: Tổ chức xã hội dân sự không chỉ tồn tại trong chủ nghĩa tư bản mà còn trong cả xã hội chủ nghĩa" TS. Phạm Chí Dũng

“Cải cách thể chế” lại là cụm từ nổi bật trong bản thông điệp đầu năm 2014 của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng mà chuyên gia cao cấp Trương Đình Tuyển không quên nhắc tới cùng với cụm từ “xã hội dân sự”. Dư luận cũng thường bắn tin rằng ông Tuyển là người có tiếng nói ảnh hưởng đến ông Dũng.

Lời trần tình bất ngờ về xã hội dân sự của ông Trương Đình Tuyển tại DĐKTMX 2014 hẳn làm những ai quan tâm đến biến diễn chính trị nhớ lại cảm xúc của bà Wendy Sherman - Thứ trưởng Bộ ngoại giao Hoa Kỳ - khi nữ chính khách này viếng thăm Hà Nội vào đầu tháng 3/2014: “Xã hội dân sự là một trong những điểm thú vị nhất trong mối quan hệ giữa hai nước”.

Một năm đã vụt qua. Điểm thú vị không thể phủ nhận là nhận thức của giới chuyên gia nhà nước đã đổi thay dần cả về lượng và chất. Nếu trong quá khứ đã hầu như không một quan chức nào dám nhắc đến cụm từ “xã hội dân sự” mà có thể bị quy chụp là mang quan điểm hữu khuynh hoặc nặng nề hơn là “tuyên truyền cho các thể lực thù địch”, vào cuối năm 2013 và đầu năm 2014 thậm chí đã có một sự chuyển đổi kỳ diệu về não trạng: dù chưa có bất kỳ tuyên ngôn chính thức nào, song báo đảng đã đột ngột đổi màu khi thẳng thừng biến đổi cả hệ thống luân lý kinh viện Mác - Lê: Tổ chức xã hội dân sự không chỉ tồn tại trong chủ nghĩa tư bản mà còn trong cả xã hội chủ nghĩa.

'Len lén tiệm tiến'

Cựu Bộ trưởng Thương mại Trương Đình Tuyển nhấn mạnh việc cần sớm thừa nhận 'xã hội dân sự

Học thuyết kinh tế - chính trị định hướng xã hội chủ nghĩa cũng vì thế đang len lén tiệm tiến vào đời sống thực tiễn, với lời phản biện năm ngoái về nợ xấu - nợ công và năm nay về xã hội dân sự… Cho dù chỉ mới vào cuối năm 2012, cụm từ khai sáng từ thế kỷ 19 như thế từng bị báo đảng coi là “thủ đoạn của diễn biến hòa bình”.

Nếu không có gì thay đổi, có lẽ tình hình sẽ phát triển một cách “hòa bình” trong thời gian tới: “cải cách thể chế” sẽ dần lan ra, để ít nhất nó cũng đạt được hiệu ứng truyền thông và tạo cho dân chúng một hình ảnh khói sương mờ ảo, dù tất cả có thể vẫn chỉ là trò chơi từ ngữ. Để mặc dù không ra mặt, song hình ảnh tiếp theo là Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng vẫn có thể được xem là một trong số ít chính khách cao cấp đang ngầm biểu lộ thái độ không đến nỗi quá thù địch đối với xã hội dân sự.

Quy luật nghịch đảo cũng có thể diễn ra: càng gần gũi với TPP, mối đe dọa bị chế tài nhân quyền và các thể loại chế tài khác đến từ người Mỹ và phương Tây sẽ càng được trung hòa. Đó cũng là lối thoát cho bất kỳ chính khách nào luôn trăn trở về đường hoạn lộ của mình." TS. Phạm Chí Dũng

Cũng còn một nguyên do khác, khả dĩ và dễ chấp nhận hơn: mô hình xã hội dân sự lại rất gần gũi với khái niệm “Nhà nước kiến tạo phát triển” được kết cấu đầy khó hiểu trong bản thông điệp đầu năm 2014 của người đứng đầu chính phủ.

Nếu giả thiết về sự tương đồng này là hợp lý, sẽ khó có quan chức nào thuộc đảng, chính phủ và kể cả công an còn lý do để ngăn cấm sự sinh sôi nảy nở chính đáng của các hội đoàn dân sự độc lập trong lương lai gần, trong đó tất nhiên phải tính cả nghiệp đoàn lao động độc lập - như một yêu cầu không thể thiếu của người Mỹ trên bàn đàm phán TPP.

Sau loạt thả tù chính trị chưa có tiền lệ vào tháng 4/2014, Việt Nam đã tiến khá gần với mối tương nhượng của TPP.

Quy luật nghịch đảo cũng có thể diễn ra: càng gần gũi với TPP, mối đe dọa bị chế tài nhân quyền và các thể loại chế tài khác đến từ người Mỹ và phương Tây sẽ càng được trung hòa. Đó cũng là lối thoát cho bất kỳ chính khách nào luôn trăn trở về đường hoạn lộ của mình.

Bài viết phản ánh quan điểm riêng và văn phong của tác giả, một nhà báo tự do đang sống ở Việt Nam.

Tiến sĩ Phạm Chí Dũng
Theo BBC