Hỏi chuyện nhà văn Tô Hoài

Nhà văn Tô Hoài

           * HÀ PHẠM PHÚ 

Nhà văn Tô Hoài là một hiện tượng văn học Việt Nam. Ra đi, ông để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ, đặc biệt là những hồi kí. Với tư các nhà văn, ông có ảnh hưởng lớn đến các thế hệ cầm bút sau này. Là một con người, ông sống như ông muốn và do đó đánh giá về ông rất khác nhau. Để tưởng nhớ nhà văn, tôi xin post lên đây bài phỏng vấn ông từ năm 2000, cung cấp thêm một góc nhìn về ông.

Hỏi chuyện nhà văn Tô Hoài

Lời thưa trước: Nhân dịp Đại hội nhà văn Việt Nam lần thứ 6 (Năm 2000), tôi (Hà Phạm Phú) đã hân hạnh gặp nhà văn Tô Hoài, cùng ông uống mấy cốc bia hơi và nói những chuyện có liên quan đến Hội nhà văn VN, về lịch sử, về lực lượng về những vấn đề khác nữa. Bài phỏng vấn sau đó được in trên Báo Tiền phong, nhưng Ban Biên tập có lược đi một vài đoạn. Nhận thấy những vấn đề nhà văn Tô Hoài nhắc đến trong bài phỏng vấn đến nay vẫn còn nguyên giá trị, xin chuyển lên Blog để các quí bạn, nếu ai quan tâm có thể tham khảo.

Người hỏi: Nhà văn Hà Phạm Phú
Người đáp: Nhà văn Tô Hoài
Thời gian: Sáng ngày 9- 4-2000

Địa điểm: Nhà riêng nhà văn Tô Hoài ở phường Nghĩa Tân, quận Cầu Giấy.

Hỏi: Thưa anh, với hơn nửa thế kỉ hoạt động văn học, là Tổng thư kí đầu tiên và nhiều năm tham gia lãnh đạo Hội nhà văn Việt Nam, cảm nhận của anh về sự hình thành và phát triển lực lượng nhà văn cũng như tổ chức của Hội hẳn là sâu đậm nhiều kỉ niệm?

Đáp: Tôi viết văn từ còn rất trẻ, bây giờ đã 80 tuổi vẫn viết, như một nhu cầu tự thân, vậy có nghĩa là tôi yêu nghề. Gắn bó như thế vậy thì cũng là người quan tâm đến tổ chức nghề nghiệp của mình.

Hội nhà văn Việt Nam thành lập năm 1957 là do yêu cầu của sự phát triển. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Hội văn hoá cứu quốc bí mật ra đời dưới sự lãnh đạo của Đảng. Thời kì kháng chiến chống Pháp, các văn nghệ sỹ tập họp trong Hội văn nghệ Việt Nam. Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ, miền Bắc hoàn toàn giải phóng, lực lượng nhà văn tham gia kháng chiến trong gia đình văn nghệ, gồm những người đã viết từ trước Cách mạng tháng Tám như Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân... những người trưởng thành trong kháng chiến như Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng, Hoàng Trung Thông... và những cây bút xuất hiện trong thời kì này như Nguyên Ngọc, Nguyễn Khải... lực lượng đã lớn mạnh, cần có hội riêng để hoạt động.

Hỏi: Đại hội sáng lập Hội nhà văn, anh đã được bầu là Tổng thư kí và Hội đã ra tờ báo đầu tiên của mình, tờ báo Văn...

Đáp: Tôi được bầu làm Tổng thư kí, giữ chức vụ này hai năm (1957- 1958), sau do phạm "sai lầm hữu khuynh", cấp trên cử anh Nguyễn Đình Thi về thay. Tờ báo Văn do nhà văn Nguyên Hồng làm Tổng biên tập, tuần báo ra được mấy chục số... Nhân đây tôi muốn nói thêm một việc. Những cuốn Kỉ yếu mới xuất bản của Hội nhà văn chưa chú ý đến tính khoa học của Kỉ yếu là... kỉ yếu. Tôi không hiểu, tại sao không ghi chép về các Đại hội nhà văn, danh sách các ban chấp hành và các cơ quan của mỗi nhiệm kì. Những điều tôi vừa nói trên là lịch sử, phải được ghi trong Kỉ yếu.

Hỏi: Đại hội đại biểu nhà văn lần thứ VI sẽ họp vào các ngày 16 đến 18 tháng 4 này. Ngoảnh nhìn lại đã nửa thế kỉ, anh có thể cho một nhận xét khát quát?

Đáp: Tôi thấy có thể chia làm hai thời kì, sự phân chia tương đối này có thể giúp chúng ta nhìn nhận trên đại thể phong trào sáng tác. Thời kì thứ nhất khoảng từ 1957 đến sau 1975 một thời gian. Đó là thời kì đất nước vừa xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa tiến hành chiến tranh giải phóng dân tộc. Đề tài sáng tác tập trung chủ yếu vào cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Những tác phẩm văn học tiêu biểu là những bức tranh chung, chưa chú trọng vào số phận nhân vật. Thời kì thứ hai, từ sau 1975 một thời gian đến nay, đề tài sáng tác đã mở rộng hơn, kể cả đề tài chiến tranh, nhân vật cũng rõ và sâu hơn. Lực lượng viết thì ngày càng đông đảo, số người viết trẻ rất nhiều. Người lãnh đạo thì tiến bộ nhất là nói rất hay...

Hỏi: Có người phàn nàn, bây giờ nhà văn đông, sách in nhiều, nhưng đề tài thường quanh quẩn, tủn mủn, không có tác phẩm hay. Trách nhiệm thuộc về ai?

Đáp: Nhà văn đông thì mừng chứ. Còn sách in nhiều cũng chẳng có gì đáng phàn nàn. Thời kì thơ mới đâu chỉ có Xuân Diệu, Huy Cận. Nhiều người làm thơ mới lắm chứ. Thời chúng tôi, những người viết văn xuôi cũng rất đông. Nhưng xem đấy, số còn lại chỉ đếm trên đầu ngón tay... Thời gian sàng lọc, bao giờ cũng vậy. Đó là qui luật. Chưa có tác phẩm hay là thuộc trách nhiệm cá nhân nhà văn. Nó thuộc về tài năng.

Hỏi: Có người nói tài năng lớn Nguyễn Du là trời cho, đâu có cần Hội, đâu có cần bồi dưỡng?

Đáp: Sao lại không có bồi dưỡng? Nói thế là chưa thấu đáo. Kêu gọi phải có tác phẩm lớn là hô hào tưởng tượng, nhưng thời đại nào cũng có cách bồi dưỡng cho tài năng, chủ quan hay khách quan. Hình như nhà thơ Nga Pu-skin có nói rằng, tài năng là sự kiên trì. Có tài năng nhưng không lao động và rèn luyện thì làm sao có tác phẩm, chứ đừng nói đến tác phẩm hay. Nhưng nếu không có sự bồi dưỡng thì sao? Tôi xin dẫn hai ví dụ. Võ Huy Tâm là một tài năng. Năng khiếu của anh thể hiện qua tiểu thuyết Vùng mỏ. Nhưng những tác phẩm của anh sau này không vượt qua được Vùng mỏ là vì sao? Là vì Võ Huy Tâm chưa được chú ý bồi dưỡng một cách cụ thể và khoa học, bài bản. Trần Đăng Khoa làm thơ từ bé, có năng khiếu. Đó là biểu hiện của tài năng. Và tài năng của Khoa đã được bồi dưỡng thích đáng. Bây giờ có người chê thơ Khoa không hay, nhưng Khoa viết văn xuôi rất hóm. Tài năng của Khoa khi định hình đã phát triển sở trường và khả năng về văn xuôi. Thời gian gần đây, việc bồi dưỡng chăm sóc tài năng dường như không được quan tâm một cách có tổ chức. Những tác giả như Phan Thị Vàng Anh, Trần Quốc Toàn, Châu Giang, Võ Thị Hảo... đương phát triển thế nào?

Hỏi: Có ý kiến cho là việc định hướng sáng tác, bồi dưỡng tài năng là thông qua các giải thưởng...

Đáp: Giải thưởng là những cuộc chấm thi, không gắn với bồi dưỡng tài năng.

Hỏi: Nửa thế kỉ văn học Việt Nam, đã được đánh gía chính thức là có nhiều thành tựu, trong đó văn học thiếu nhi trước kia không có nay đã là một mảng nổi bật cả về lực lượng sáng tác cũng như số sách in ra, mà anh có những đóng góp không nhỏ? Anh nghĩ thế nào về điều này?

Đáp: Vâng, chỉ từ Cách mạng tháng Tám mới có phong trào và lực lượng sáng tác cho thiếu nhi. Chưa bao giờ sách cho thiếu nhi được in nhiều, được trợ giá, thậm chí được phân phát. Nhưng có một điều lạ là lí luận phê bình văn học thiếu nhi không có. Vì chểnh mảng, vì quên hay vì coi thường? Tôi xin nêu một ví dụ thực tế. Các cháu rất thích đọc tranh truyện nước ngoài. Tranh truyện ( và truyện tranh nữa) có phải là văn học không? Làm thế nào để hướng các cháu đến những giá trị văn học đích thực? Việt Nam có nên làm tranh truyện hay không? Không có cuộc thảo luận nào, không có câu trả lời. Tôi đã làm Chủ tịch Hội đồng văn học thiếu nhi của Hội nhiều năm. Tôi luôn đặt câu hỏi, tại sao không có lí luận phê bình nghiên cứu văn học thiếu nhi? Tôi cũng lập kế hoạch Tủ sách lí luận phê bình văn học thiếu nhi, đã làm việc với NXB Giáo dục, NXB Kim Đồng. Các vị lãnh đạo các NXB đều hoan nghênh, nhưng chẳng ai làm, vì có thể in thì sẽ lỗ. Hội đồng văn học thiếu nhi không có công cụ, không có nhà xuất bản, không có báo thì làm sao? Nó khó, vì trên đã phân trách nhiệm cho Bộ Giáo dục- Đào tạo và Đoàn TNCS, các cơ quan trên mới có các nhà xuất bản, các báo giáo dục thiếu nhi... Năm mươi năm đã trôi qua, lí luận phê bình nghiên cứu về Văn học thiếu nhi vẫn hầu như là con số không.

Hỏi: Đúng là đã 50 năm trôi qua, lí luận phê bình nghiên cứu văn học thiếu nhi không có đã đành, nhưng cả vấn đề nghiên cứu lí luận phê bình văn học của ta cũng còn yếu kém. Bây giờ văn học chúng ta đang đứng ở nấc thang nào trên ngôi đền văn chương thế giới?

Đáp: Tôi không nghĩ là lí luận phê bình của ta yếu kém. Ta đứng trên nấc thang riêng của chúng ta. Lí luận phê bình nghiên cứu văn học có tác động rất mạnh đến sáng tác. Gần đây có một số tác phẩm được in ra và dư luận chú ý, chẳng hạn Cơ hội của chúa, chẳng hạn Đêm thánh nhân, chẳng hạn Chân dung và đối thoại... Khen chê của chúng ta đối với những tác phẩm trên sẽ ảnh hưởng đến sự sáng tạo. Điều đó động đến phê bình. Phê bình của chúng ta hay có khuynh hướng qui kết, chụp mũ và ngược lại bốc thơm tưng bừng, vô lối. Các cuộc thảo luận, tranh luận chỉ có thể đi sâu vào học thuật thì mới kích thích được sáng tạo, mới khơi gợi có được tác phẩm hay.

Hỏi: Thế giới còn biết quá ít về văn học Việt Nam phải chăng cũng là do phê bình giới thiệu chưa tương xứng?

Đáp: Tôi cho là có thể do ta chưa có nhiều người dịch hay. Nền văn học Trung Quốc hiện đại lớn lao như thế mà cũng phàn nàn- qua báo chí, chưa có nhiều người dịch hay nên văn học Trung Quốc ra nước ngoài còn bị hạn chế. Văn học Việt Nam được dịch ra nước ngoài ít quá và có thể còn dịch kém. Tôi kể một chuyện vui về dịch. Một đạo diễn người Nhật làm một bộ phim có tựa đề là Nạn đói năm 1945 ở bắc Việt Nam do Pháp hay do Nhật. Anh ta đã đọc bản dịch Tự truyện của tôi và đã xem các ảnh chụp về nạn đói năm 1945 của Võ An Ninh. Vì thế anh đến Việt Nam gặp chúng tôi để tổ chức quay một số cảnh mà tôi đã kể trong sách. Tôi đưa anh đến những nơi xưa đã xẩy ra cảnh chết đói. Cuối cùng anh ta hỏi tôi rằng tôi đã tả một cái cầu nào đó có rất nhiều người chết đói. Cái cầu nào nhỉ? Tôi coi lại Tự truyện, mới ngớ ra là trong Tự truyện tôi tả người chết la liệt ở cầu chợ Bưởi, nói cầu chợ tức là cái chợ, cái nhà nay, chứ không phải chiếc cầu qua sông.

Hỏi: Anh có góp ý hoặc mong muốn gì ở Đại hội lần thứ VI này?

Đáp: Những điều tôi nói trên đều là mong muốn ngày càng có nhiều tác phẩm hay, và cũng là những đóng góp ý kiến với Ban chấp hành mới để làm sao tập trung giúp đỡ và có sáng kiến hơn nữa vào công việc sáng tạo của nhà văn. Còn nếu muốn nói thêm, thì là tôi muốn một sự kế tiếp, không chặt đoạn. BCH mới của Hội nên khai thác những người đã tham gia các BCH khoá trước, để bảo đảm sự liên tục, tránh những sai sót. Không phải chỉ sai sót về đánh máy và in ấn, mà quên tác giả lẫn tác phẩm, kỉ yếu nào cũng có lỗi này. Đọc báo thấy đưa tin và chụp ảnh cắm mốc kỉ niệm Đại hội văn nghệ lần thứ I ở Đại Phạm ( Hạ Hoà, Phú Thọ). Không đúng. Ngày ấy Đại Phạm có Công binh xưởng đóng, Hội Văn nghệ không được ở đó. Nơi ở chính của Hội văn nghệ là ở Đan Thượng, sau đó xuống Văn Lang (cũng thuộc Hạ Hoà, Phú Thọ). Còn Đại hội văn nghệ thì họp ở Đào Giã ( huyện Thanh Ba, Phú Thọ). Sau này Hội Văn nghệ chuyển lên cây số 7 chân núi Là và ở Thượng Yên trên Tuyên Quang. Tôi cũng từng làm công tác quản lí, kinh nghiệm của tôi là, BCH 5 năm bầu một lần vì thế có thay đổi, nhưng các cán bộ và cơ quan chức năng cần phải mạnh, thông thạo nghiệp vụ không thay đổi. Xin nhắc lại, ý kiến chủ yếu của tôi là công tác hội tập trung cho sáng tạo, công việc sống còn của nhà văn. Tương lai của văn học là thuộc về lớp các nhà văn trẻ, tôi kì vọng ở lực lượng trẻ.

         HPP / FB Hà Phạm Phú   

------------------