ĐỪNG LẤY ĐỘC GIẢI ĐỘC - GIÁ NHƯ NỐI TIẾP GIÁ NHƯ

* Ts. TÔ VĂN TRƯỜNG

Đất nước này không phải là của riêng,  tài sản sở hữu riêng của nhóm lợi ích  và những người cầm quyền. Những vấn đề kinh tế trọng đại đụng tới quốc kế dân sinh phải được công khai minh bạch trong cả nước và có sự đồng thuận, giám sát của cả nước. Trước hết, là phải tạo ra một cơ hội để cho các nhà quản lý, các nhà lập chính sách và các nhà khoa học cùng nhau thảo luận để có sự đồng thuận cao,  đáp ứng được lòng mong mỏi và kỳ vọng của nhân dân.

        Giá như chủ trương khai thác bô xít chỉ có tính chất thử nghiệm, quy mô nhỏ, công nghệ tiên tiến, nhà máy đặt ở ven biển  (không phải vận chuyên xút, than lên Tây Nguyên và nếu có sự cố bùn đỏ thì thải ra biển) thì chắc công luận không phải chứng kiến việc tranh cãi dai dẳng, quyết liệt trong suốt thời gian qua.

Giá như lãnh đạo Đảng - Nhà nước và những người có trách nhiệm trực tiếp liên quan đến dự án bô xít Tây Nguyên phân biệt rõ ràng quyền lực và năng lực thì cũng không dẫn tới hậu quả, không thể che đậy được về mặt kinh tế và môi trường. Giá như những người có trách nhiệm quản lý điều hành đất nước thực sự coi trọng trí thức, thì lòng tin của giới trí thức không bị bị xói mòn như ngày nay.

Giá như nhiều quyết định đã được đưa ra không bởi những người có quyền lực làm việc theo nhiệm kỳ, không biết hay không chịu lắng nghe người có năng lực trong lĩnh vực cụ thể mà người lãnh đạo cần biết, thì người dân đã không phải gánh chịu mọi hệ lụy vv…Tiếc thay, lịch sử lại không có hai từ “giá như”!

Khai thác mỏ

Tôi đọc tài liệu của người bạn, chuyên gia nước ngoài gửi về, thấy đào mỏ là đụng đến “long mạch” nghĩa là đến hệ thống nước tự nhiên đặc biệt là nước ngầm, phá vỡ sự trao đổi sinh học và hóa học giữa nước khoáng và đất.

Từ khoáng vật tinh chế sản phẩm dù theo quy trình hỏa luyện (pyrometallury), thủy luyện (hydrometallury) hay điện luyện (electrometallury) đều gây ô nhiễm môi trường thiên nhiên. Phương pháp hỏa luyện sinh ra nhiều bụi trộn với sulfur dioxyd và carbon dioxyd là hai khí có hiệu ứng nhà kính. Phương pháp thủy luyện ít gây ô nhiễm không khí nhưng lại làm ô nhiễm nguồn nước. Phương pháp điện luyện quy tụ cả 2 vấn đề về môi trường không khí và nước thải tuy khối lượng phải xử lý ít hơn phương pháp hỏa luyện và thủy luyện.

Khai thác mỏ thường cần dùng nhiều đến hóa chất và điện năng vì thế đối với những quốc gia không có khả năng tích tụ về vốn cần rút ra bài học “Dutch Disease – căn bệnh Hà Lan” hay là lời nguyên tài nguyên mà cộng hòa Nauru là ví dụ điển hình.  

Nhà máy điện phân nhôm

Qua phương tiện thông tin đại chúng, người dân mới được biết gần đây đã động thổ xây dựng nhà máy điện phân nhôm ở Lâm Đồng. Theo tôi hiểu, người ta đã thực hiện báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM) nhưng bây giờ mới đang thành lập Hội đồng thẩm định cấp Nhà nước, chẳng khác gì coi như việc đã rồi. Tôi đã tham gia một số Hội đồng khoa học thẩm định cấp Nhà nước nên thấu hiểu nỗi éo le, trách nhiệm của các nhà khoa học dưới sức ép của chủ trương lớn!

Theo tôi, việc luyện nhôm chỉ là hy vọng gỡ gạc được phần nào trong chuyện đã rồi của dự án bô xit Tây Nguyên (Nhân Cơ và Tân Rai) . Cần lưu ý, đừng lấy độc giải độc, dễ dẫn đến tiền mất, tật mang.  

Muốn làm nhôm phải nghiên cứu thật kỹ vì đòi hỏi tốn nhiều điện năng và tác động lớn đến môi trường. Ta có cryolite (làm chất trợ dung) không? Điện cực có sản xuất được không? Bây giờ người ta đã làm điện cực tự thiêu kết bằng than anthracite và vài chất hỗn hợp khác.

Trước đây, Liên Xô  sản xuất nhiều nhôm vì có mấy thuận lợi : Giá thủy điện rất rẻ, nguyên liệu để sản xuất alumine lại là đá thải của một mỏ khai thác quặng để sản xuất phân lân ở bán đảo Kolskii, cũng không tốn kém gì thêm.

Thập niên 1960, người ta xây một nhà máy luyện nhôm ở Mourenx, tây nam nước Pháp để lợi dụng nguồn điện sản xuất từ mỏ khí tự nhiên gần đó. Sau khi nguồn khí tự nhiên đó cạn, người ta xây nhà máy luyện nhôm tại Dunkerque miền bắc nước Pháp và phải xây một nhà máy điện hạt nhân để phục vụ nhu cầu luyện nhôm.

Còn ta bây giờ thì rất khác, chỉ có một ưu thế là có bauxite (mà ngay việc khai thác nó và làm alumine đã lắm chuyện rồi).

Nhôm là kim loại thông dụng, rẻ tiền nhưng để sản xuất 1 tấn nhôm cần đến 2 tấn alumin, nửa tấn cacbon và 15.000 kwh, nhu cầu điện rất lớn mà điện khó tải đi xa.  

Trong chuỗi xử lý bauxite thành nhôm thì có khâu cần đến hydroxyt natrium nên nhà máy điện phân bauxite  thành nhôm phải được kèm thêm một nhà máy hóa chất này.

Nhưng luyện nhôm thì tốn điện nên mới nghĩ tới chuyện TKV làm thủy điện hoặc EVN chuyển vài nhà máy thủy điện cho TKV.  Cũng có thể đổi vài nhà máy thủy điện của EVN lấy mấy nhà máy nhiệt điện của TKV ở Cẩm Phả  vì giá thành điện từ thủy điện rẻ hơn từ nhiệt điện nhiều vv….Tuy nhiên, xin lưu ý đừng quên nước ta hiện đang thiếu điện (nhập khẩu của cả Trung Quốc), cần phải cân đối cho các ngành sản xuất ưu tiên (vì lý do an ninh và tính toán chi phí-lợi ích).

Chuyên gia  Trần Minh Huân, băn khoăn đặt vấn đề về luyện nhôm với  suất đầu tư US$ 575 triệu cho công suất 300 nghìn tấn là thấp nhất thế giới!? Thường suất đầu tư từ US$ 4.000 đến 5.000/tấn nhôm lỏng (molting-từ bể điện phân chẩy ra).  Doanh thu lên tới US$ 1,35 tỷ cho sản lượng 300 nghìn tấn, giá nhôm đến 2017 cao đến mức thế sao?. Vấn đề tiêu hao điện như thế nào? Mức tiên tiến thế giới hiện nay là 12.750 kWh/t Al (nhôm lỏng), 13.200 kWh/t Al (nhôm ingo-thỏi cục lớn).  Tiêu hao điện cực mức tiên tiến là 400-410 kg/t Al. Còn phát thải fluorine khoảng 0,5 kg/t Al.  Thông thường, nhà máy lớn như vậy có xưởng điện cực, có cán nhôm và làm billets.  Không rõ thiết bị điện 1 chiều  lấy từ nước nào, Rio Tinto-Alcan có công nghệ AP50 và 60 (dòng điện 570  và 600 kA) cho bể điện phân có công suất 4,3-4,5 tấn nhôm/ngày.  Công suất nhà máy điện phân nhôm lớn nhất thế giới hiện nay là 720 nghìn tấn Al, với 2 dãy bể, mỗi dãy 360 bể, áp dụng AP 500 ở Ả Rập và Ấn Độ .

Về vấn đề môi trường: Qúa trình điện phân thải ra một lượng chất thải fluorite: perfluorocarbons và hydrogen fluoride ở dạng khí, và sodium và fluoride nhôm và cryolite không dùng hết. Nhà máy điện phân nhôm tốt nhất thì có thể đạt 0,5 kg/tấn nhôm. Hydrogen fluorides rất độc đối với cây trồng quanh nhà máy. Khí perfluorocarbon là khí nhà kính mạnh và tồn tại lâu dài trong môi trường.

Nếu áp dụng qui trình Soderrburgh: điện cực anode được làm từ hỗn hợp than đá anthracite-coke-hắc ín và dầu mỏ là chất liên kết, thì sẽ tạo ra lượng khí phát thải lớn đó là polycyclic aromatic hydrocarbon vì hắc ín tiêu tan trong bể.

Bài học “kỳ tích sông Hàn” 

Từ bauxite nhìn rộng ra tình hình đất nước hôm nay vẫn loay hoay câu chuyện nợ công, nợ xấu, tái cấu trúc với áp lực “nguy cơ vỡ trận”, suy cho cùng vẫn là tài nguyên con người.

Thập niên 60 Hàn Quốc là một trong các nước nghèo đói, lạc hậu nhất Châu Á nhưng đã làm nên “Kỳ tích sông Hàn” là nhờ biết phát huy tổng lực của đội ngũ các nhà khoa học trong rất nhiều lĩnh vực, có vai trò vô cùng to lớn của lãnh đạo Hàn Quốc. Kỳ tích sông Hàn là một thành công dựa trên nhiều sự thất bại đắng cay và rút kinh nghiệm của rất nhiều nhà khoa học, cùng các nhà doanh nghiệp và hàng ngũ lãnh đạo. Họ dấn thân, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, không như ở ta làm dở, làm hư, có khi còn được điều chuyển hoặc quy hoạch lên chức cao hơn thì đừng có mơ đến “kỳ tích sông Hồng”!

Từ đầu thập niên 90, Việt Nam đã cử nhiều đoàn sang thăm quan học hỏi "mô hình tổ chức" và " mô hình sở hữu" của các Chebon ở Hàn Quốc  để làm các "quả đấm thép" cho nền kinh tế VN nhưng lại chỉ học mót được mỗi cái phần ngọn. Thay vì học "quản lý" theo đúng nghĩa của nó thì ta chỉ thích "quản trị"!

1. Hàn Quốc không thấy có ý định trở thành trung tâm tài chính của châu Á. Họ ăn phải “quả tạ” khủng khoảng tài chính năm 1997 nên  đã học được bài học nhớ đời.

2. Hàn Quốc ngay từ đầu đã đặt trọng tâm vào công nghiệp. Các đại học và trung tâm nghiên cứu tập trung vào khoa học, nghiên cứu công nghệ chứ không tập trung vào chủ nghĩa Mác-Lê hay kinh tế tài chính như ở ta.

3. Hàn Quốc đề cao, coi trọng khoa học công nghệ. Số lượng các bằng phát minh, sáng chế mua của nước ngoài tăng liên tục trong những năm tiến hành công nghiệp hóa. Đáng chú ý là Hàn Quốc biết lựa chọn xu thế hiện đại của làn sóng công nghiệp và kết hợp với giáo dục đào tạo nguồn nhân lực.

4. Hàn Quốc dựa vào vay vốn nước ngoài để phát triển chứ không khuyến khích FDI (đầu tư trực tiếp của nước ngoài). Họ muốn nắm công nghệ, do đó sẵn sàng mua, để học và từ đó phát triển lên.

5.Việt Nam thì chỉ ham FDI vì để cho Tây làm hết mình chẳng cần làm, hay học, miễn là thu được vốn do góp đất và đem đầu tư vào địa ốc là tốt nhất. Thu hồi đất của dân không công khai, minh bạch, giá rẻ mạt, gây nên bất an, bất ổn xã hội, khiếu kiện triền miên của những người nông dân khốn cùng.

6. Hàn Quốc dựa vào phát huy doanh nghiệp tư nhân chứ không dựa vào doanh nghiệp quốc doanh. Tổng thống Pak Cheung He, thân sinh ra bà tổng thống hiện nay Pak Geun-hye, ông nổi tiếng là độc tài nhưng rất giỏi về kỹ trị, biết chọn những doanh nghiệp tư nhân có quá trình thành đạt, đẩy vốn cho vay, giúp họ phát triển vv... 

Các câu hỏi còn bỏ ngỏ

Từ dự án bô xit Tây Nguyên, nhìn rộng ra cả nước, còn biết bao nhiêu câu hỏi liên quan đến định hướng phát triển của đất nước, đến nhiệm vụ điều chỉnh mô hình tăng trưởng từ tăng trưởng nhanh sang tăng trưởng xanh, bền vững. Câu hỏi được đặt ra là ngành kinh tế mũi nhọn của chúng ta là ngành nào? Có phải là ngành du lịch dẫn đến đầu tư phát triển các khách sạn, các sân gôn, các casino, các sân bay (Vân Đồn, Long Thành vv....), bến cảng mọc lên như nấm và các dịch vụ khác có liên quan kể cả dịch vụ xiếc?  Có phài là ngành lọc hóa dầu dẫn đến phải đưa Nhân Hội vào bổ xung quy hoạch không? Có phải là gang thép dẫn đến Formosa và khởi công xây dựng nhà máy luyện thép tại Lào Cai, thì với sản lượng đó, liệu các doanh nghiệp luyện cán thép Việt Nam có tồn tại, cạnh tranh được không? Miền Trung phải đi vào khai thác và phát huy thế mạnh là kinh tế rừng và kinh tế biển hay kinh tế du lịch? vv…

Giá như chúng ta biết nhìn lại mình, vượt lên chính mình, rút kinh nghiệm từ tấm gương của ‘kỳ tích sông Hàn” và mô hình phát triển của các nước tiên tiến trên thế giới “Nhà nước pháp quyền, kinh tế thị trường, xã hội dân sự” thì đã không phải cứ mãi loay hoay, mò  mẫm đi tìm mô hình phát triển cho đến cuối thể kỷ này vẫn chưa biết hài hình nó ra làm sao!

Thay cho lời kết

Đất nước này không phải là của riêng, tài sản sở hữu riêng của nhóm lợi ích và những người cầm quyền. Những vấn đề kinh tế trọng đại, đụng tới quốc kế dân sinh phải được công khai minh bạch trong cả nước và có sự đồng thuận, giám sát của cả nước. Trước hết, là phải tạo ra một cơ hội để cho các nhà quản lý, các nhà lập chính sách và các nhà khoa học cùng nhau thảo luận để có sự đồng thuận cao đáp ứng được lòng mong mỏi và kỳ vọng của nhân dân.

TVT  (Tác giả gửi BVB)

--------------