Trung Quốc vẫn chưa thắng trên Biển Đông

Đảo Phú Lâm thuộc quần đảo Hoàng Sa. Nguồn ảnh: STR/AFP/GettyImages

Nhiều ngưởi tin rằng, Trung Quốc đang nắm lợi thế ở Biển Đông. Tuy nhiên, xem xét kỹ hơn thì thấy Trung Quốc còn rất xa mới có thể hoàn thành được những mục tiêu của mình – thậm chí Trung Quốc còn có một số thất bại nghiêm trọng.

 Trung Quốc đã thực hiện được nhiều hoạt động trên Biển Đông – xây dựng các căn cứ quân sự trên các đảo, trang bị vững chắc về kinh tế và yêu sách chủ quyền lãnh thổ. Những diễn biến đó đã khiến nhiều người tin rằng quốc gia này đang nắm được lợi thế trong cuộc chiến địa chính trị cam go. Tuy nhiên, xem xét kỹ hơn thì thấy Trung Quốc còn rất xa mới có thể hoàn thành được những mục tiêu của mình – thậm chí Trung Quốc còn có một số thất bại nghiêm trọng.

Để biết liệu Trung Quốc đã đạt được những mục tiêu của mình hay chưa, trước hết ta phải hiểu những mục tiêu đó là gì. Có ba điều Bắc Kinh muốn đảm bảo ở Biển Đông. Đó là: chủ quyền, ưu thế chiến lược và lợi ích kinh tế.

Chủ quyền

Trung Quốc từ lâu đã diễn tả những yêu sách của họ trên vùng biển tranh chấp này bằng những cách thức nhằm nhấn mạnh chủ quyền. Bức thư họ gửi đến Tổng thư ký Liên Hợp Quốc năm 2009 là điểm khởi đầu cho những căng thẳng hiện nay.

Trong thư, Bắc Kinh đã giới thiệu “đường chín đoạn” (một đường trên bản đồ mô tả yêu sách của Bắc Kinh) và dùng cách diễn giải mà họ đã sử dụng từ giữa những năm 1970: “Trung Quốc có chủ quyền không thể tranh cãi đối với các đảo ở Biển Đông cùng các vùng nước lân cận.”

Ngay cả trong chính sách “gác tranh chấp, cùng khai thác” của Đặng Tiểu Bình đưa ra từ những năm 1980 thì cũng bắt đầu với cụm từ “chủ quyền là của chúng ta”. Dù vậy, Trung Quốc vẫn chưa bao giờ minh bạch về phạm vi yêu sách chủ quyền của mình là chỉ gồm các đảo hay là bao gồm cả đảo và biển.

Nếu mối quan tâm chủ yếu của Trung Quốc chỉ là chủ quyền các đảo nằm trong đường chín đoạn thì quốc gia này cũng chưa hề gần tới mục tiêu của mình hơn so với năm 2009. Bởi lẽ năm bên liên quan khác trong cuộc tranh chấp ở Biển Đông (Brunei, Malaysia, Philippines, Đài Loan và Việt Nam) vẫn kiên định với các yêu sách của họ. Trên thực tế, mối nghi ngờ rằng Trung Quốc muốn thâu tóm tất cả các thực thể địa lý trên biển đã là một lý do tốt để những quốc gia này tiến hành chiếm hữu, cải tạo và triển khai quân sự trên các đảo.

Điều này rất đúng ở quần đảo Trường Sa, nơi Việt Nam kiểm soát hầu hết các thực thể đã có chiếm hữu thực tế, và Đài Loan chiếm vùng đất tự nhiên rộng lớn nhất của quần đảo này. Philipinnes cũng đã tăng cường bảo vệ các thực thể địa lý mà họ chiếm đóng trong suốt 10 năm qua, bất chấp hoạt động tiếp cận Trung Quốc gần đây của tổng thống Duterte[1].

Tại quần đảo Hoàng Sa, sự chiếm đóng và kiểm soát lâu dài của Trung Quốc đã hạn chế các quốc gia khác tiến hành các biện pháp thực địa để khẳng định yêu sách của mình. Nhưng điều này cũng chẳng ngăn cản được các đối thủ của Trung Quốc, đặc biệt là Việt Nam, lớn tiếng hơn bao giờ hết.

Các vùng biển lân cận

Mỗi khi vấn đề yêu sách của Trung Quốc đối với các thực thể địa lý trên Biển Đông được đề cập, Bắc Kinh luôn khẳng định rằng vấn đề này chỉ nên được quyết định giữa các các bên trực tiếp liên quan. Tuy nhiên, Trung Quốc chưa từng làm rõ ý nghĩa của “các vùng biển lân cận”. Có phải họ chỉ đang đòi những quyền đã được quốc tế công nhận trên những vùng nước xung quanh các đảo mà họ tuyên bố chủ quyền? Hay là họ đang yêu sách toàn bộ vùng nước bên trong đường chín đoạn – [được coi là] “lãnh thổ xanh” của họ như cách gọi chính thức của chính phủ Trung Quốc? Sự mập mờ giữa hai khả năng đã thúc đẩy các bên tranh chấp còn lại đoàn kết với nhau để chống lại khả năng thứ nhì. Và yêu sách của Trung Quốc đối với toàn bộ vùng biển trong đường chín đoạn cũng có thể đưa Jakarta vào cuộc tranh chấp, vì đường chín đoạn đó chèn lên vùng đặc quyền kinh tế của Indonesia (EEZ) gần quần đảo Natuna.

Nếu các tuyên bố về chủ quyền của Trung Quốc bao gồm cả biển, họ đang làm mất đi ưu thế của mình. Một vài bên trong cuộc tranh chấp này – bao gồm cả Indonesia – đã chính thức phản đối những tham vọng như vậy. Năm ngoái, Toà Trọng tài Thường trực PCA đã công bố một phán quyết[2] [của Toà trọng tài vụ kiện Biển Đông] bác bỏ hoàn toàn yêu sách biển của Trung Quốc[3]. Đồng thời, phán quyết này cũng khẳng định một số thực thể, như Đá Vành Khăn, Bãi Cỏ Rong và Bãi Cỏ Mây, không phải là đối tượng để tuyên bố chủ quyền vì chúng không phải là đảo hay đá thật sự. Và vì các thực thể này nằm trong vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines, toà án cho rằng Philippines có toàn quyền với chúng cùng các vùng biển xung quanh. Phán quyết cũng chỉ ra rằng Trung Quốc đã xâm phạm quyền của Philippines được đánh bắt cá chung ở gần bãi cạn Scarborough, một điểm nóng tiềm năng khác.

Quan trọng hơn, yêu sách của Trung Quốc đối với toàn bộ vùng biển đã mở rộng tranh chấp vượt ra ngoài khu vực và can dự tới cả những quốc gia đang có hoạt động hải quân trong vùng này, ví dụ như Hoa Kỳ. Những cường quốc hải quân ngoài khu vực này đặc biệt quan ngại bởi những tham vọng của Bắc Kinh có thể hạn chế các quyền hàng hải đã được quốc tế công nhận. Với những tình huống như thế, những hứa hẹn của Trung Quốc về việc đảm bảo quyền tự do lưu thông thương mại không thực sự thuyết phục. Nhiều nước, như các nước Châu Âu, vẫn lo ngại về tiền lệ mà những yêu sách thế này sẽ đặt ra. Còn với Washington, các mối quan tâm chính tập trung vào các quốc gia đang được Mỹ bảo hộ an ninh là Đài Loan, Nhật Bản và Hàn Quốc. Trong trường hợp xảy ra xung đột mà can dự tới bất kỳ nước nào trong ba nước này, các lực lượng của Mỹ sẽ cần đi qua khu vực Biển Đông mà không bị cản trở.

Chừng nào mà những yêu sách của Trung Quốc với Biển Đông còn bao gồm các đường biển quốc tế thì nước này vẫn sẽ phải tiếp tục đối mặt với phản kháng mạnh mẽ từ các cường quốc ngoài khu vực và làm phức tạp thêm tranh chấp với các quốc gia láng giềng. Nếu Trung Quốc làm rõ đường chín đoạn chỉ là yêu sách các đảo và những quyền bắt nguồn từ các đảo đó thì họ đã có thể chia tách các nước có yêu sách khác khỏi những quốc gia không phải là một bên tranh chấp nhưng có liên quan. Vẫn sẽ còn tồn tại những bất đồng về một số quyền trong khuôn khổ Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển nhưng những bất đồng đó sẽ được giải quyết dựa trên luật pháp chứ không phải dựa trên sự cho phép của Trung Quốc.

Lợi thế địa chính trị

Mục tiêu thứ hai của Trung Quốc là đạt được lợi thế địa chính trị. Trên phương diện này thì Trung Quốc đang làm tốt hơn. Họ đã củng cố được rất tốt kiểm soát trên các thực thể địa lý thuộc quần đảo Hoàng Sa. Tại Trường Sa, bảy hòn đảo nhân tạo Bắc Kinh tạo dựng đã mang đến cho họ một vị thế chiến lược mới. Điều này quan trọng bởi bốn lý do.

Thứ nhất là lợi thế triển khai vũ lực trên Biển Đông. Trong một bức thư gửi Chủ tịch Uỷ ban Quân vụ Thượng viện Hoa Kỳ vào năm ngoái, Giám đốc Cơ quan tình báo Quốc gia James Clapper đã liên hệ tới đánh giá của ông rằng “Trung Quốc đã thiết lập cơ sở hạ tầng cần thiết để triển khai năng lực quân sự trên Biển Đông vượt xa hơn mức phòng vệ tiền đồn.”

Tại thời điểm đó, lực lượng Hải quân Giải phóng Nhân dân đã sử dụng các tiện nghi cảng biển tại một số đảo nhân tạo lớn nhất của Trung Quốc. Kể từ đó, Trung Quốc đã triển khai máy bay quân sự ít nhất một lần trên một đảo nhân tạo ở Trường Sa[4]. Các nhà kho chứa máy bay bắt đầu được xây dựng trên các đảo, mà theo Bộ Tư lệnh Hoa Kỳ Đặc trách Thái Bình Dương, có thể chứa được 72 máy bay chiến đấu phản lực và 10 phi cơ lớn hơn, như máy bay ném bom hay các máy bay chở dầu. Đáp lại những cáo buộc này, Trung Quốc phủ nhận đang “quân sự hoá” Biển Đông và nói rằng các hoạt động triển khai quân sự này là nhằm để bảo vệ quyền chủ quyền [của họ].

Thứ hai, theo một nhà phân tích kỳ cựu, thuyền trưởng nghỉ hưu Bernard Cole của Trường Cao đẳng Chiến tranh Quốc gia [Hoa Kỳ], những công trình Trung Quốc xây dựng ở quần đảo Trường Sa đã “thiết lập được vị thế vượt trội cho Trung Quốc trong cuộc chiến tranh điện tử và khả năng bao phủ của radar” trên toàn khu vực. Nếu xây dựng trên cả bãi cạn Scarborough, Trung Quốc sẽ có khả năng dựng lên một “bức tranh toàn cảnh Biển Đông”. Điều này rất cần thiết cho việc giám sát cái mà Trung Quốc coi là xâm phạm vào quyền chủ quyền của họ. Đây cũng là điểm then chốt để Trung Quốc có thể bảo vệ những quyền đó trong trường hợp xảy ra xung đột trên biển với Hoa Kỳ.

Chuỗi đảo

Thứ ba, đường chín đoạn bao gồm nửa phía Nam của cái được gọi là “chuỗi đảo thứ nhất” bao quanh vùng Đông Á như một sợi dây chuyền. Trung Quốc có mối quan tâm đến việc củng cố sức mạnh quân sự trong khu vực này bao gồm cả Biển Hoa Đông và Biển Đông. Theo quan điểm của Trung Quốc, các nước đồng minh của Mỹ và các căn cứ quân sự dọc theo hàng rào ngoài khơi này (gồm có Nhật Bản, Okinawa, Đài Loan và Philippines) đã ngăn cản họ tiếp cận đại dương xa hơn[5]. Nếu có sức mạnh quân sự thống trị ở vùng phía Nam của chuỗi này thì sẽ phá vỡ được sự bao vây đó. Nó cũng sẽ cho phép Trung Quốc đặt “chuỗi đảo thứ hai”, gồm có các địa hạt của Mỹ ở quần đảo Bắc Mariana và Guam, vào thế mạo hiểm. Tình huống này có thể làm rắc rối các kế hoạch quân sự của Hoa Kỳ khi muốn can thiệp vào bất cứ cuộc xung đột nào liên quan đến Trung Quốc.

Trung Quốc cảm thấy bị bao vây bởi các căn cứ quân sự và đồng minh của Mỹ dọc theo cái được gọi là
chuỗi đảo thứ nhất và chuỗi đảo thứ nhì viền phía Đông châu Á. Chiến lược của Bắc Kinh là xuyên thủng hàng rào đó

Cuối cùng, Trung Quốc có thể nhìn Biển Đông như một thành luỹ cho các tàu ngầm nguyên tử hạt nhân của họ. Trung Quốc có 4 tàu ngầm hạt nhân hiện đại mang tên lửa đạn đạo, chiếc thứ năm hiện đang được xây dựng và tiếp theo đó Trung Quốc có kế hoạch xây dựng lớp tàu thuyền thế hệ mới. Mục tiêu của những vũ khí này là trang bị cho Trung Quốc một năng lực bảo đảm có thể đáp trả những cuộc tấn công hạt nhân trong bất cứ cuộc xung đột lớn nào với Hoa Kỳ.

Một thành luỹ như vậy, được bảo vệ bởi các lực lượng hải quân khác, sẽ là một địa điểm hấp dẫn để Trung Quốc triển khai các tàu ngầm hạt nhân nếu không thể thống trị chuỗi đảo thứ nhất hoặc phát triển công nghệ cần thiết để vượt qua nó mà không bị phát hiện. Việc tăng thêm loạt tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo nằm trong dự kiến đã nêu bật sự hấp dẫn của phương án này. Trở ngại lớn nhất là sự hiện diện hiện tại của Hải quân Hoa Kỳ luôn ở trong tư thế sẵn sàng và tích cực, và có liên hệ mật thiết với các đồng minh và đối tác trong khu vực.

Lợi ích kinh tế

Mục tiêu thứ ba của Bắc Kinh tập trung xung quanh lợi ích kinh tế. Trung Quốc ngày càng phụ thuộc vào thương mại trên biển. Thương mại chiếm khoảng 40% GDP của Trung Quốc, với phần lớn đến từ biển. Con số này đã bao gồm cả các nguồn năng lượng. Đến năm 2030, Trung quốc sẽ sử dụng gấp 3 lần số lượng dầu và 60% lượng than trên toàn thế giới. Dù có sản lượng nội địa, nền kinh tế Trung Quốc vẫn sẽ tiếp tục phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu nhiên liệu hoá thạch. Bởi xu hướng này, Bắc Kinh đã phát triển một chiến lược toàn diện lâu dài bao gồm duy trì kiểm soát lãnh hải.

Bắc Kinh cũng muốn chiếm được những nguồn tài nguyên năng lượng[6]. Cơ quan Quản lý Thông tin Năng lượng Hoa Kỳ ước tính Biển Đông có thể chứa nhiều nhất tới 11 tỉ thùng dầu – ngang với Mexico. Tuy nhiên, Trung Quốc lại đưa ra con số ước tính khác là 125 tỉ thùng – nhiều hơn cả Kuwait. Dù là con số nào thì hầu hết trữ lượng dầu tại vùng biển này đều nằm trong đường chín đoạn của Trung Quốc. Bắc Kinh đã và đang tích cực thách thức lợi ích của Philippines tại khu vực Bãi Cỏ Rong. Đây là vùng đặc biệt có trữ lượng dầu lớn nằm trong thềm lục địa của Philippines. Tình hình cũng tương tự đối với các nguồn khí tự nhiên.

Mặc dù không có nguồn dầu khí nào được tìm thấy tại những chuỗi quần đảo chính ở Biển Đông là Trường Sa và Hoàng Sa, những quần đảo này vẫn có giá trị chiến lược lớn bởi chúng giúp Trung Quốc có thể tiếp cận các nguồn tài nguyên ở lân cận đó.

Các ngư trường cũng rất quan trọng.[7] Biển Đông chiếm 10% sản lượng đánh bắt cá trên toàn cầu và cung cấp nguồn protein thiết yếu cho người dân Trung Quốc. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều căng thẳng trên Biển Đông liên quan đến tàu đánh bắt cá.

Chỉ thành công một phần

Trung Quốc đã chỉ thành công được một phần trong việc đạt được mục tiêu kinh tế tại Biển Đông. Những đường biển của Trung Quốc hiện không bị đe doạ nhưng sẽ còn lâu nữa Trung Quốc mới có thể tự bảo vệ chúng. Dĩ nhiên là sự bành trướng và hiện diện của hải quân Trung Quốc ở Hoàng Sa – và bây giờ là Trường Sa – sẽ giúp Trung Quốc đạt được mục tiêu này. Nhưng điều này cũng đồng nghĩa với việc họ sẽ phải thay thế được hải quân Hoa Kỳ, và điều này không có vẻ gì là sớm đạt được. Nhiều nhất chỉ có thể nói Trung Quốc đã đặt một khoản đặt cọc đáng kể cho việc đạt được mục đích này về sau.

Để có nguồn năng lượng, Trung Quốc hiện đã đang tiến hành sản xuất tại các vùng thuộc chủ quyền của họ ở Biển Đông. Còn việc sản xuất năng lượng tại các vùng tranh chấp có khả năng làm Trung Quốc hao tốn nhiều chi phí ngoại giao vì Việt Nam[8], Philippines, hay các nước khác sẽ không từ bỏ yêu sách của mình hay ngừng lại quá trình khai thác và sản xuất đang được triển khai. Nếu dự định của Trung Quốc là lấy tài nguyên của các nước khác thì Trung Quốc chưa đạt được tiến bộ nào trong mục tiêu này. Trên thực tế, bởi vì hợp tác cùng khai thác các nguồn năng lượng ở biển là cách thức hợp lý nhất cho Trung Quốc có thể tiếp cận các khu vực xa bờ, Bắc Kinh đã thực sự thất bại [về phương diện này]. Sự hung hăng của Trung Quốc đang làm hại chính viễn cảnh hợp tác với các nước tranh chấp khác.

Còn khi nói đến đánh bắt thuỷ hải sản thì Bắc Kinh đang đạt được mục tiêu của mình. Bất chấp những căng thẳng ngoại giao, sự xuất hiện của các tàu cá lớn của Trung Quốc trên vùng biển là minh chứng cho thành công của họ.

Những mục tiêu chưa đạt được

Trung Quốc đã thắng trên Biển Đông hay chưa? Điều này tuỳ vào cách nhìn của mỗi bên. Bắc Kinh chưa đến gần được hơn mục tiêu thiết lập chủ quyền trong toàn bộ đường chín đoạn, dù là với thực thể địa lý hay các hải lộ. Phán quyết của Toà trọng tài là một thất bại lớn đối với Trung Quốc. Tuy quân đội Trung Quốc đang thiết lập sự hiện diện trên biển với năng lực có thể đe doạ những nước đang tranh chấp khác, nhưng vẫn chưa đủ mạnh để giúp Trung Quốc đạt được các mục tiêu chiến lược trừ khi Mỹ rút lui.

Còn về những mục tiêu kinh tế, Trung Quốc đã thất bại trong việc có được những nguồn năng lượng mới, thành công trong việc tạo ra con đường đến các ngư trường và có thể đang đạt được những bước tiến nhằm đạt được mục tiêu lâu dài là tự chủ bảo vệ những đường biển quan trọng đối với nền kinh tế của quốc gia này.

Walter Lohman

Walter Lohman là giám đốc Trung tâm Nghiên cứu châu Á thuộc Quỹ Heritage. Bên cạnh đó, ông là một chuyên gia phân tích chính sách tập trung chủ yếu ở Đông Nam Á, và rộng hơn là chính sách châu Á bao gồm mối quan hệ với các đồng minh của Mỹ là Nhật Bản, Hàn Quốc và Úc. Ông là tiếng nói hàng đầu ở Quỹ Heritage về mối quan hệ Mỹ – Đài Loan và là một nhà quan sát chặt chẽ các chính sách của Trung Quốc. Bài viết được đăng trên Geopolitical Intelligence Services.

/Biên dịch: Bùi Ngọc Hà ; Hiệu đính: Huệ Việt/(Đại sử ký Biển Đông)/

------------